Η Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Σκοπός
Οι μαθητές/τριες να γνωρίσουν την ιστορία της πόλης που ζουν και συγκεκριμένα ενός πολιτισμικού μνημείου της, την Παλαιά Μητρόπολη, μέσα από ιστορική έρευνα και επεξεργασία έντυπων και ηλεκτρονικών πηγών.

{AG}2013/mitropoli02{/AG}

1. Γενικοί Στόχοι
Οι μαθητές να
– γνωρίσουν καλύτερα το περιβάλλον στο οποίο ζουν,
– γνωρίσουν ένα παραδοσιακό μνημείο της πόλης τους και θα συνειδητοποιήσουν τη σπουδαιότητά του,
– γνωρίσουν την τοπική αρχιτεκτονική τους κληρονομιά και θα προτείνουν τρόπους διαφύλαξης και διατήρησής τους.

2. Ειδικοί Στόχοι

Οι μαθητές να επισκεφθούν την Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας προκειμένου να ανακαλύψουν
Ποιοι έκτισαν την Παλαιά Μητρόπολη;
Πότε χτίστηκε;
Που βρίσκεται;
Ποια ήταν η χρήση της από παλιά έως σήμερα;
Ποια είναι η αρχιτεκτονική της;
Ποιες αλλαγές συνέβησαν στο εξωτερικό και εσωτερικό του μνημείου;
Ποια είναι η σημερινή κατάστασή της;

3. Δεξιότητες που καλλιεργούνται

Οι μαθητές να μπορούν να
– μαθαίνουν την ιστορία από ?πρώτο χέρι?, χρησιμοποιώντας πηγές και τεκμήρια,
– ερευνούν ένα μεγάλο φάσμα πηγών, να τις αξιολογούν και να τις παρουσιάζουν ώστε να είναι κατανοητές σε άλλους,
– κατανοούν τις σχέσεις αιτίου ?αποτελέσματος,
– ανασυνθέτουν την παρελθοντική κατάσταση, χρησιμοποιώντας τις πηγές και μαρτυρίες και να εκφράζονται δημιουργικά,
– συνδέουν μεταξύ τους πολλά θραύσματα για να φτιάξουν ένα σύνολο,
– να συνδυάζουν διαφορετικά κομμάτια γνώσης για να εξηγήσουν ένα πρόβλημα,
– τοποθετούν πάνω σε ένα χάρτη συγκεκριμένες πληροφορίες.
– να συλλέγουν πηγές που σχετίζονται με το μνημείο, με σκοπό να δημιουργήσουν την πρώτη ύλη για το εξεταζόμενο θέμα.

4. Μέθοδος εργασίας : Η ερευνητική- ανακαλυπτική

Στάδια της μεθόδου
1. Οι μαθητές παρατηρούν τα τεκμήρια που φέρνει ο δάσκαλος στην τάξη, προβληματίζονται και εκφράζουν τους προβληματισμούς τους διατυπώνοντας ερωτήματα.
2. Διατυπώνεται το γενικό ερώτημα από το οποίο εντοπίζεται το κεντρικό θέμα .
3. Διατυπώνονται δευτερογενή ερωτήματα από τον δάσκαλο και τους μαθητές και το κεντρικό θέμα αναλύεται σε επιμέρους θέματα.
4. Επιλέγονται οι πληροφορίες που θα βοηθήσουν να απαντηθούν οι ερωτήσεις που διατυπώθηκαν.
5. Ακολουθεί η κατανόηση των τεκμηρίων και η επεξεργασία των πληροφοριών που  δίνουν. (Σε περίπτωση δημιουργίας νέων ερωτημάτων, επιστρέφουμε στο βήμα 4
6. Οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες και εργάζονται με ένα θέμα. Κάθε μέλος της ομάδας αναλαμβάνει να εκτελέσει μια συγκεκριμένη εργασία, ορίζεται ένας συντονιστής-αντιπρόσωπος της ομάδας.
7. Όταν τα μέλη της ομάδας τελειώσουν την εργασία τους, ανακοινώνουν αυτό που έκαναν, συζητούν, διορθώνουν τυχόν ατέλειες  ή λάθη και καταλήγουν στην τελική μορφή της ομαδικής εργασίας τους.
8. Οι ομάδες ανακοινώνουν την εργασία τους στην τάξη. Ακολουθεί συζήτηση, διατυπώνονται ερωτήσεις προς τις ομάδες από τους υπόλοιπους συμμαθητές.
9. Στη συνέχεια οι ομάδες συνθέτουν τις εργασίες τους και δημιουργούν την τελική εργασία τους ώστε να δώσουν μια συνολική εικόνα του θέματος που ερεύνησαν.
10. Οι τελικές εργασίες των ομάδων μπορούν να δημοσιευθούν στην εφημερίδα της τάξης ή του σχολείου, ή να διοργανωθεί μια ειδική εκδήλωση με το θέμα που δούλεψαν.
Το προϊόν εργασίας των ομάδων αποτελεί κριτήριο αξιολόγησης των εργασιών τους καθώς και της εκτίμησης του βαθμού επιτυχίας της συνολικής εργασίας της τάξης.

5. Προαπαιτούμενες  γνώσεις των μαθητών
Οι μαθητές θα πρέπει να
– είναι εξοικειωμένοι με την ομαδική εργασία,
– γνωρίζουν να συμβουλεύονται πηγές, να τις συσχετίζουν, να τις επεξεργάζονται, να κατανοούν τις γενικές αρχές που τις διέπουν και να εξάγουν τα συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτές.

6. Διδακτικές Αρχές

1. Η διδασκαλία ιστορίας στηρίζεται στην εμπειρία των μαθητών. Για αυτό σχεδιάσαμε να τοποθετήσουμε τους μαθητές μας μπροστά στο μνημείο, να έλθουν σε επαφή με τα τεκμήρια και μαρτυρίες, τα οποία σχετίζονται με το θέμα. Με τον τρόπο αυτό δίνεται στα παιδιά η αίσθηση  του τόπου, βλέπουν με ιστορική ματιά όσα τους περιτριγυρίζουν, εξοικειώνονται με το παρελθόν και συνδυάζουν τη δουλειά στην τάξη με την επιτόπια παρατήρηση του μνημείου.
2. Η διδασκαλία προϋποθέτει την συμμετοχή των μαθητών, στηρίζεται στην εμπειρία τους και υποκινεί την αυτενέργειά τους.
3. Τα παιδιά  
– μαθαίνουν ενεργητικά,
– ικανοποιούνται για αυτά που μαθαίνουν με την εργασία τους,
– χρησιμοποιούν τις πηγές, καταπιάνονται με μαρτυρίες, μαθαίνουν την ιστορία από «πρώτο χέρι».
4. Λαμβάνουμε υπόψη μας πολύ καλά τον χώρο που θέλουμε να εξετάσουμε, τις μορφολογικές ιδιαιτερότητές του και επιχειρούμε να εντάξουμε τα γεγονότα (κοινωνικά, οικονομικά, κ.ά.) σε χρονολογική σειρά (διαδοχή γεγονότων, χρονολογία, αιτιώδεις σχέσεις).
5. Με αφετηρία το οικείο, το προσιτό, το αισθητό οδεύουμε προς το μακρινό,το νοητό.4
6. Οι μαθητές να κατανοήσουν πως η αξία της μελέτης της Ιστορίας δεν βρίσκεται τόσο στην απομνημόνευση μεμονωμένων γεγονότων, αλλά στην κατανόηση και ερμηνεία της δράσης των ανθρώπων και στην ερμηνεία αυτών των γεγονότων συνδέοντάς τα με τις συνθήκες που τα δημιούργησαν(ανάπτυξη της κριτικής σκέψης).5
7. Να μπορούν να ερμηνεύουν αυτή τη δράση του ανθρώπου στο παρελθόν και σε προέκταση στο παρόν(ανάπτυξη ιστορικής σκέψης), να προχωρούν συνειδητοποιώντας πως το παρόν είναι αποτέλεσμα της δράσης του ανθρώπου στο παρελθόν και ότι από τη δική τους δράση στο παρόν θα εξαρτηθεί η έκβαση του μέλλοντος (καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης).

7. Ο ρόλος του δασκάλου
Ο δάσκαλος οφείλει να
– αυξήσει τις πιθανότητες αυθόρμητης έκφρασης των μαθητών,
– λαμβάνει υπόψη του το επίπεδο αντιληπτικότητας των μαθητών,
– παρουσιάζει το κατάλληλο υλικό, οργανώνοντάς το με τεχνικές, που επιτρέπουν στους μαθητές να πραγματοποιούν το στόχο που έθεσαν,
– καθορίζει με ακρίβεια και σαφήνεια τους στόχους που θέλει να πετύχει μ ε τη διδασκαλία του (γνωστικοί στόχοι, δεξιότητες, ιστορικές έννοιες)
– να συμπαραστέκεται σε κάθε δυσκολία των μαθητών του στην διαδικασία μάθησης, να συμβουλεύει, να δίνει λύσεις σε αδιέξοδα των μαθητών, να οδηγεί τους μαθητές στην ανεύρεση και άλλων δρόμων μάθησης με κατάλληλες παρατηρήσεις, ερωτήσεις, παροχή συμπληρωματικού υλικού.

ΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Α. ΕΚΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ

Δραστηριότητα: Εισαγωγή στο θέμα με το παιχνίδι των τεκμηρίων
Στόχος: Δημιουργία ενδιαφέροντος, δημιουργία κλίματος αναζήτησης, δημιουργία κινήτρων για ομαδική εργασία
Διάρκεια : Δυο διδακτικές ώρες
Τόπος εργασίας : Σχολική αίθουσα

Περιγραφή
Ευαισθητοποίηση των μαθητών
Φέραμε στην τάξη ένα κουτί, το δείξαμε στα παιδιά και τους είπαμε ότι το κουτί αυτό ανήκε στον παππού ενός γνωστού μας και περιέχει ένα θησαυρό, ο οποίος θα φανερωθεί αν το ανοίξουμε. Η περιέργεια των μαθητών κορυφώνεται και αναμένεται να ανυπομονούν να δουν τον «θησαυρό».
Ανοίξαμε  το κουτί και καλέσαμε μερικούς μαθητές να βγάλουν το περιεχόμενό του και να το τοποθετήσουν στην έδρα.

Γνωριμία με τις πηγές
Ο κάθε μαθητής έβγαζε ένα αντικείμενο από το κουτί, το έδειχνε στα άλλα παιδιά. Αν ήταν φωτογραφία, διάβαζε τη λεζάντα, περιέγραφε με λίγα λόγια αυτά που έβλεπε. Αν ήταν κείμενο, διάβαζε το όνομα του συγγραφέα, , τον τίτλο τη χρονολογία και τον τόπο έκδοσης. Στη συνέχεια το τοποθετούσε πάνω σε ένα μεγάλο χαρτόνι με ειδικές υποδοχές (σχ.1).που είναι αναρτημένο στον πίνακα.
Όταν τοποθετήθηκαν όλα τα αντικείμενα του κουτιού στο χαρτόνι, οι μαθητές γρήγορα  διαπίστωσαν  ότι ο «θησαυρός» ήταν ασπρόμαυρες  φωτογραφίες, και αντίγραφα σελίδων από βιβλία και σχετίζονταν με τις εκκλησίες της Βέροιας που έγιναν τζαμιά όταν η πόλη αλώθηκε από τους Οθωμανούς.
Στη συνέχεια ζητήσαμε από τα παιδιά να επιλέξουν μια από αυτές τις εκκλησίες που έγιναν τζαμιά.
Οι περισσότεροι μαθητές/τριες ενδιαφέρθηκαν για την Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας και λιγότεροι για το Τζαμί του Μενδρεσέ. Έτσι, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε για την πρώτη προτίμηση.

Β. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ

Δραστηριότητα: Καθορισμός του θέματος ? Διατύπωση ερωτημάτων
Στόχος: Η ενεργητική συμμετοχή των μαθητών/τριών στη διαδικασία παραγωγής ιστορικής γνώσης.
Μέθοδοι ? εργαλεία
* Οργανωμένες επισκέψεις σε χώρους ιστορικής αναφοράς της πόλης που αποτελούν μαρτυρίες ιστορικού περιεχομένου και ανάθεση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων
* Αναζήτηση πηγών και βιβλιογραφίας
* Επεξεργασία πηγών σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο
* Καταμερισμός εργασίας σε ομάδες

Διάρκεια : Δυο διδακτικές ώρες
Τόπος εργασίας : Σχολική αίθουσα
Περιγραφή
Προβάλλαμε με τον ηλεκτρονικό προβολέα μια φωτογραφία της Παλαιάς Μητρόπολης και ζητήσαμε από τα παιδιά να μας πουν τι γνωρίζουν.  Από τις απαντήσεις των παιδιών φάνηκε ότι οι γνώσεις τους ήταν ελλιπείς: Δε γνώριζαν σε ποιο σημείο της πόλης βρίσκεται, ποιοι και πότε την έκτισαν, γιατί κτίστηκε, γιατί έγινε τζαμί, ποια ήταν η χρήση της, ποια είναι η σημερινή κατάστασή της). Από τη συζήτηση που ακολούθησε διαμορφώθηκαν τα παρακάτω ερωτήματα:
* Που βρίσκεται η Παλαιά Μητρόπολη; Ποια είναι η σημερινή κατάστασή της;
* Ποιοι την έκτισαν; Γιατί κτίστηκε; Πότε χτίστηκε;
* Γιατί έγινε τζαμί;
* Ποια ήταν η χρήση της από παλιά έως σήμερα;
* Ποια είναι η αρχιτεκτονική της;
* Ποιες αλλαγές συνέβησαν στο εξωτερικό και εσωτερικό του μνημείου;
Οι μαθητές/τριες χωρίστηκαν σε έξι ομάδες. Κάθε ομάδα ανέλαβε να απαντήσει σε ένα από τα ερωτήματα.
Διαπιστώσαμε ότι οι πηγές που είχαμε στη διάθεσή μας δεν μπορούσαν να απαντήσουν σε όλα τα ερωτήματα. Για αυτό συζητήσαμε που θα μπορούσαμε να βρούμε επιπλέον πηγές. Αποφασίσαμε να επισκεφθούμε τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Βέροιας και βέβαια το ίδιο το μνημείο.

Β. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ

Δραστηριότητα: Καταγραφή πληροφοριών για την απάντηση ερωτημάτων
Στόχος
Η ενεργητική συμμετοχή των μαθητών/τριών στη διαδικασία παραγωγής ιστορικής γνώσης.
Χώρος εργασίας :Δημόσια Βιβλιοθήκη Βέροιας
Διάρκεια : Δυο διδακτικές ώρες

Περιγραφή
Επισκεφτήκαμε τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας. Οι μαθητές/τριες χωρίστηκαν σε δυο ομάδες.
Η πρώτη ομάδα αναζήτησε βιβλία και περιοδικά που αναφέρονται στα μνημεία της Βέροιας. Η δεύτερη ομάδα αναζήτησε στο Διαδίκτυο ιστοσελίδες με πληροφορίες και φωτογραφίες της Παλαιάς Μητρόπολης.
Η πρώτη ομάδα βρήκε πέντε βιβλία:
Το πρώτο είναι της Αναστασίας Μαργιέ – Άννας Ματσκάνη, με τίτλο « Οθωμανική αρχιτεκτονική της Βέροιας»,
Τα δυο επόμενα είναι του Γιώργου Χιονίδη με τίτλο «Ιστορία της Βέροιας, τόμος Β΄» και «Ο Μητροπολίτης της Βέροιας Αρσένιος. Πρώτος Δολοφονηθείς ιεράρχης από τους Τούρκους (Ομιλία), και
Το τέταρτο είναι του Αναστάσιου Χριστοδούλου «Ιστορία της Βέροιας».
Το πέμπτο είναι του Θανάση Παπαζώτου, με τίτλο «Η Βέροια και οι ναοί της».
Η δεύτερη ομάδα βρήκε ιστοσελίδες τις οποίες αποθήκευσε σε USB Stick  για περαιτέρω αξιοποίηση στην τάξη.

Δραστηριότητα: Καταγραφή πηγών και βιβλιογραφίας

Περιγραφή
Πέντε ομάδες ανέλαβαν να καταγράψουν τα στοιχεία των βιβλίων σε καρτέλα: ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλο, έτος έκδοσης, εκδότης και έτσι δημιούργησαν μια πρώτη βιβλιογραφία για την Παλαιά μητρόπολη Βέροιας.
Η έκτη ομάδα δημιούργησε με το λογισμικό παρουσίασης Power point έναν ηλεκτρονικό κατάλογο ιστοσελίδων για την παλαιά Μητρόπολη Βέροιας.

Δραστηριότητα: Επιτόπια έρευνα του μνημείου
Χώρος εργασίας :Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας
Διάρκεια : Δυο διδακτικές ώρες
Περιγραφή
Επισκεφθήκαμε την Παλαιά Μητρόπολη για επιτόπια έρευνα στο χώρο του μνημείου.  
Στην επίσκεψη παρατηρήσαμε το μνημείο και καταγράψαμε τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του και τον περιβάλλοντα χώρο.
Παρατηρήσαμε ότι το μνημείο βρίσκεται σε κατάσταση αποκατάστασης καθώς περιβάλλεται από μεταλλική περίφραξη στην οποία είναι επικαλλυμένη με φωτογραφίες από το εσωτερικό και το εξωτερικό τμήμα του, οι οποίες φωτογραφήθηκαν από τα παιδιά και τοποθετήθηκαν στο Φάκελο ιστορικού Υλικού για την Παλαιά Μητρόπολη.
Στη συνέχεια καθίσαμε απέναντι από το μνημείο, δίπλα στο υπεραιωνόβιο πλατάνι.  Ζητήσαμε από τα παιδιά να διαβάσουν τη μεταλλική επιγραφή που βρίσκεται πάνω στον κορμό του πλατανιού και να μας πουν ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στο πλατάνι και στην Παλαιά Μητρόπολη. Από τη συζήτηση που ακολούθησε βρήκαμε πως στο πλατάνι, σύμφωνα με την επιγραφή, κρεμάστηκε ένας μητροπολίτης της Βέροιας, ο Αρσένιος, όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν την πόλη. Τότε προέκυψαν τα ερωτήματα: Συνέβη πράγματι αυτό το γεγονός; Ποιος μα το λέει; Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι έτσι έγινε; Γιατί κρεμάστηκε ο μητροπολίτης;
Έτσι αναγκάσαμε τους μαθητές να κατανοήσουν ότι μια επιγραφή δεν αποτελεί από μόνη της ιστορικό στοιχείο αν δεν υποστηρίζεται από στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτό που αναγράφεται.
Μια ομάδα ανέλαβε να ψάξει για στοιχεία από τα βιβλία που βρήκαμε και να γράψει για το γεγονός.
Στο τέλος της δραστηριότητας, ζητήσαμε από τους μαθητές να διαλέξουν ένα οποιοδήποτε σημείο του μνημείου και να το φωτογραφίσουν αιτιολογώντας την επιλογή τους.

Δραστηριότητα: Επεξεργασία πηγών
Χώρος εργασίας :Σχολική αίθουσα – Σχολικό Εργαστήριο Πληροφορικής
Διάρκεια : Έξι διδακτικές ώρες
Περιγραφή
Οι ομάδες διάβασαν τις φωτοτυπημένες σελίδες από τα βιβλία που βρήκαμε στην πρώτη επίσκεψη στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Βέροιας και παρατήρησε τις φωτογραφίες που συγκεντρώσαμε από την επίσκεψη στο μνημείο και από το κουτί του «θησαυρού». Κάθε ομάδα ανέλαβε να εντοπίσει πληροφορίες, να τις συνθέσει και να απαντήσει στο ερώτημα που ανέλαβε.
Από την επεξεργασία των πηγών οι μαθητές/τριες αντιλήφθηκαν ότι έλειπαν πληροφορίες για τη σημερινή κατάσταση του μνημείου και ειδικότερα για το φορέα, το ιστορικό και τις εργασίες αποκατάστασής του καθώς και για τα τυχόν αποκαλυπτόμενα ευρήματα. Για το λόγο αυτό επικοινωνήσαμε με την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας, η οποία μας παρέπεμψε στον κύριο Σκιαδαρέση, ως υπεύθυνο της αποκατάστασης του μνημείου. Ζητήσαμε από τον κύριο Σκιαδαρέση να συναντηθούμε στο μνημείο για να απαντήσει στα ερωτήματα των παιδιών σχετικά με την αποκατάσταση του μνημείου. Έτσι πραγματοποιήθηκε η δεύτερη επίσκεψη στο μνημείο.
Χώρος εργασίας :Σχολικό Εργαστήριο Πληροφορικής
Διάρκεια : Τέσσερις διδακτικές ώρες
Στόχος: Η κατασκευή τρισδιάστατου μοντέλου της Παλαιάς Μητρόπολης
Στην προσπάθειά μας να εντάξουμε στο μάθημα των ΤΠΕ τις δραστηριότητες των παιδιών (στα πλαίσια της εργασίας τους για την Παλαιά Μητρόπολη), αποφασίσαμε να χρησιμοποιήσουμε τα παρακάτω λογισμικά:
Google SketchUp
Windows Movie Maker
Χρησιμοποιώντας το GoogleSketchUp τα παιδιά βρήκαν το ακριβές σημείο της Παλαιάς Μητρόπολης στον χάρτη της Google, αποτύπωσαν την κάτοψη του κτιρίου και δημιούργησαν (χωρισμένοι σε ομάδες) ένα τρισδιάστατο μοντέλο. Στη συνέχεια έμαθαν πώς να τοποθετήσουν το μοντέλο τους στο GoogleEarth ώστε να γίνει δημόσιο. Κατά την διάρκεια της δημιουργίας εξοικειώθηκαν με έννοιες των μαθηματικών όπως κάθετες και παράλληλες ευθείες, άξονες [x,y], κατακόρυφος άξονας, περιστροφή μιας επιφάνειας, μοίρες κλπ.
Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας φωτογραφικό υλικό από τις επισκέψεις τους στην Παλαιά Μητρόπολη δημιούργησαν (ανά ομάδες) ένα video με τη βοήθεια του λογισμικού WindowsMovieMaker.

Δραστηριότητα: Επιτόπια έρευνα του μνημείου

Χώρος εργασίας : Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας
Διάρκεια : Δυο διδακτικές ώρες
Περιγραφή
Στη δεύτερη επίσκεψη συναντηθήκαμε με την κυρία Μερόπη Χατζημιχάλη, αρχιτέκτονα ? μηχανικό της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας, ως εκπρόσωπος του κ. Σκιαδαρέση.
Συναντήσαμε την  κ.  Χατζημιχάλη στον περίβολο του μνημείου, στον οποίο εργάζονταν πολλοί εργάτες. Αρχικά, οι μαθητές/τριες παρατήρησαν το μνημείο, κατέγραψαν πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση που βρίσκεται και τις εργασίες που πραγματοποιούνται.
Στη συνέχεια, η κ.  Χατζημιχάλη απάντησε σε ερωτήσεις των παιδιών σχετικά με την αρχιτεκτονική, την ονομασία, τη χρήση, τις εργασίες αποκατάστασής της, τα ευρήματα, τις δυσκολίες (πότε ξεκίνησε, ποιοι το ανέλαβαν, ποιες εργασίες έγιναν και ποιες απομένουν να γίνουν, ποιοι εργάζονται για αυτήν, πότε θα ολοκληρωθεί, ποια θα είναι η χρήση του μετά την αποκατάστασή του).
Οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε από τις διδακτικές επισκέψεις αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για την απάντηση των ερωτημάτων αλλά και για τη δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού.

Δραστηριότητα: Επεξεργασία πηγών ? Απάντηση των ερωτημάτων
Χώρος εργασίας :Σχολική αίθουσα – Σχολικό Εργαστήριο Πληροφορικής
Διάρκεια : Δέκα διδακτικές ώρες
Περιγραφή
Οι ομάδες αξιοποίησαν τις νέες πληροφορίες και ολοκλήρωσαν την απάντησή τους στο ιστορικό ερώτημα.  Από την επεξεργασία των πληροφοριών που συγκεντρώσαμε από τις πηγές και από τη συνέντευξη με την κ. Μερόπη Χατζημιχάλη δημιουργήσαμε:
* Ένα τρισδιάστατο μοντέλο της Παλαιάς Μητρόπολης σε χαρτόνι.
* Ένα τρισδιάστατο μοντέλο της Παλαιάς Μητρόπολης σε ηλεκτρονική μορφή με τη χρήση του λογισμικού SketchUp.
* Έναν έντυπο οδηγό της Παλαιάς Μητρόπολης με τη μορφή πολύπτυχου φυλλάδιου.
* Ένα βιβλιαράκι με τα ευρήματα της έρευνας.

ΧΡΟΝΟΣ ? ΤΟΠΟΣ
Η Παλαιά Μητρόπολη είναι η παλαιότερη εκκλησία της Βέροιας. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης στην οδό Κεντρικής, απέναντι από το αιωνόβιο πλατάνι.
Κτίστηκε τον 11ο αιώνα από ηπειρώτες μαστόρους, οι οποίοι έκτισαν και τα περισσότερα κτίσματα της πόλης. Είναι φτιαγμένη με πωρόλιθο, ξύλα, πλίνθους και κεραμίδια. Στους τοίχους υπάρχουν τοιχογραφίες Το δάπεδο καλύπτεται από μάρμαρο και λίγα ψηφιδωτά στον νάρθηκα.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ

Ο ρυθμός της παλαιάς Μητρόπολης είναι Βασιλική. Χαρακτηριστικά του ρυθμού είναι η τρίκλιτη ξυλόστεγη με υποτυπώδες εγκάρσιο κλίτος και νάρθηκα.
Η κεντρική είσοδος βρίσκεται στη δυτική όψη και από εκεί μπαίνει κανείς στο νάρθηκα.

Εξωτερικά έχει μήκος 45 μ. , πλάτος 16 μ. και ύψος 9 μ. Από το κτίσμα λείπει όλο το νότιο κλίτος. Επίσης, η νότια πλευρά του κεντρικού κλίτους έκλεισε με τοίχο και δημιουργήθηκε μια ακόμη νότια είσοδος για το ναό.
Εσωτερικά η στέγη δεν ήταν εμφανής επειδή καλύπτονταν από ένα ξύλινο ταβάνι. Ο φωτισμός στο εσωτερικό του κτιρίου επιτυγχάνεται με μια σειρά από τοξοειδή παράθυρα.
Στο κατώτερο τμήμα του κτιρίου τα τόξα των παραθύρων είναι ημικυκλικά ενώ στο ανώτερο οξυκόρυφα.

OI ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ
Πριν από την άλωση της Βέροιας από τους Οθωμανούς, η Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας, ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο , σύμφωνα με τον Γιώργο Χιονίδη ή στους δώδεκα Αποστόλους, σύμφωνα με τις Μαργιέ και Ματσκάνη.
Οι ονομασίες αυτές στηρίζονται στην παράδοση καθώς δεν έχει αποδειχθεί αρχαιολογικά.
Μετά όμως από την οριστική κατάληψη της Βέροιας από τους Οθωμανούς, το 1433 σύμφωνα με τον Θ. Παπαζώτο ή τα έτη 1430, 1432, 1434, 1436, 1448/49 σύμφωνα με τον Γιώργο Χιονίδη η Παλαιά Μητρόπολη μετατράπηκε σε τζαμί και πήρε το όνομα Τζαμί του Χουνκιάρ (δηλαδή του κατακτητή) ή τέμενος του Σουλτάν Μουράτ, δηλαδή του Μουράτ Β΄, σύμφωνα με τις Μαργιέ και Ματσκάνη.
Ο Μουράτ Β΄ ήταν σουλτάνος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (1421-1451).  Στις 29 Μαρτίου του 1430 o Μουράτ Β΄, μετά από τριήμερη πολιορκία, καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη.
Το έτος 1441-1442 παραιτήθηκε από το θρόνο χάριν του 12χρονου γιου του, Μεχμέτ Β” Φατίχ, γνωστότερου ως «Μωάμεθ ο Πορθητής».
Σύμφωνα με τις Μαργιέ και Ματσκάνη οι Οθωμανοί άλλαξαν το όνομα  και τη χρήση της Παλαιάς Μητρόπολης για να κάμψουν το ηθικό των χριστιανών.

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ
Σύμφωνα με τις Μαργιέ και Ματσκάνη όταν οι Οθωμανοί καταλάμβαναν μια πόλη μετέτρεπαν την μητρόπολη της σε Τζαμί για να κάμψουν το ηθικό των Χριστιανών. Σύμφωνα με  την Περόπη Χατζημιχάλη αυτή η ενέργεια είχε σκοπό να δείξει τη δύναμή των οθωμανών προς τους χριστιανούς και να επιβάλουν την εξουσία τους στην πόλη.
Η αλλαγή χρήσης της Μητρόπολης σε τζαμί προκάλεσε και άλλες αλλαγές τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά.
Στο εσωτερικό της, σύμφωνα με την Μερόπη Χατζημιχάλη, ζημιές υπέστησαν οι τοιχογραφίες που χτυπήθηκαν από τους Οθωμανούς με αιχμηρά αντικείμενα με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν μικρές λακουβίτσες στην επιφάνειά τους, για να πιάσει ο σοβάς που θα έβαζαν πάνω τους ώστε να μη φαίνονται οι άγιοι που απεικονίζονταν.  Ακόμη, το κεντρικό κλίτος της εκκλησίας μετατράπηκε σε χώρο προσευχής των μουσουλμάνων.
Εξωτερικά, οι Οθωμανοί έκλεισαν όλα τα ανοίγματα και έχτισαν έναν εξωτερικό τοίχο. Επίσης, έφτιαξαν το δικό τους ιερό προς τη μεγάλη πλευρά του κτίσματος για να προσεύχονται. Ακόμη, κατεδαφίστηκε το εγκάρσιο κλίτος και στη θέση του χτίστηκε ο μιναρές, του οποίου ένα μεγάλο τμήμα σώζεται έως σήμερα.
Στο ανώτερο τμήμα του κτιρίου, τα ημικυκλικά παράθυρα αντικαταστάθηκαν από οξυκόρυφα, χαρακτηριστικό γνώρισμα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής, το οποίο συναντάται και σε άλλα οθωμανικά μνημεία της πόλης, όπως το Τζαμί του Μενδρεσέ.

Η ΠΑΛΑΙΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ: ΑΛΛΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ
Σύμφωνα με τις Μαργιέ και Ματσκάνη, η Παλαιά Μητρόπολη πριν μετατραπεί σε Τζαμί ήταν εκκλησία των Χριστιανών και η Μητρόπολη της Βέροιας.
Μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς, το 1433 (σύμφωνα με τον Αθανάσιο Παπαζώτο) ή το 1448 (σύμφωνα με τον Γεώργιο Χιονίδη) η παλαιά Μητρόπολη μετατράπηκε σε τζαμί. Από το μιναρέ του, κάθε μεσημέρι , υψωνόταν η σημαία της ημισελίνου και το δειλινό ο μουεζίνης Χότζας έστελνε ψαλμωδίες προς τους πιστούς.
Μετά την απελευθέρωση της Βέροιας, το 1912, η παλαιά Μητρόπολη εγκαινιάστηκε από τον Μητροπολίτη Καλλίνικο Δελικάνη και λειτούργησε κανονικά για κάποιο διάστημα. Όπως μας πληροφορεί ο Αναστάσιος Χριστοδούλου η Παλαιά Μητρόπολη μετατράπηκε από τον Μητροπολίτη Πολύκαρπο ως χώρος συγκέντρωσης και κηρυγμάτων στη Χριστιανική Ένωση Ορθοδόξων Βέροιας, Χ.Ε.Ο.Π.) καθώς και για τη στέγαση κατηχητικών σχολείων.
Κατά την διάρκεια των πολέμων το κτίριο χρησιμοποιήθηκε από τις κρατικές υπηρεσίες, ενώ στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, η Παλαιά Μητρόπολη χρησιμοποιήθηκε ως στάβλος.
Μετά την απελευθέρωση της Βέροιας από τους γερμανούς η Μητρόπολη παρέμενε κλειστή και αχρησιμοποίητη έως και τον Οκτώβριο του 2010, οπότε ξεκίνησαν οι εργασίες αποκατάστασής της από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας.

ΤΟ ΠΛΑΤΑΝΙ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ
Σύμφωνα με τον  Γιώργο Χιονίδη όταν οι Οθωμανοί μπήκαν στη Βέροια συνάντησαν αντίσταση γύρω από την Μητρόπολη όπου είχαν αποσυρθεί οι προύχοντες και άλλοι Χριστιανοί με τον Μητροπολίτη Αρσένιο.
Σύμφωνα με την παράδοση οι Οθωμανοί έσπασαν την κλειστή είσοδο της εκκλησίας και συνέλαβαν τον Μητροπολίτη, ενώ λειτουργούσε και προσευχόταν, φορώντας τα χρυσά άμφιά του για τελευταία φορά καθώς και τους προύχοντες και ιερείς.
Oι Οθωμανοί θανάτωσαν τον Μητροπολίτη στην πόρτα της εκκλησίας και στη συνέχεια κρέμασαν το αποκεφαλισμένο σώμα του στον πλάτανο, μαζί με τα σώματα των άλλων για παραδειγματισμό και εκφοβισμό των κατοίκων.
Η ηλικία του πλατάνου υπολογίζεται να είναι μεγαλύτερη των εξακοσίων ετών.

Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ
Σύμφωνα με τις Μαργιέ και Ματσκάνη, η Παλαιά Μητρόπολη θεωρείται ως ένα από τα μεγαλύτερα σωζόμενα μεσοβυζαντινά κτίσματα στο χώρο των Βαλκανίων και ένας από τους μεγαλύτερους επισκοπικούς ναούς που χτίστηκαν στη Μακεδονία στις αρχές του 11ου αιώνα.  
Μέχρι το 2010 η Παλαιά Μητρόπολη παρέμενε ένα ερειπωμένο μνημείο, δίπλα στο οποίο είχαν προστεθεί διάφορα παραπήγματα που αλλοίωναν τη φυσιογνωμία του και έκρυβαν τη μεγαλοπρέπειά του.
Τον Οκτώβριο του 2010 ξεκίνησαν επιτέλους οι εργασίες διατήρησης και αποκατάστασης του μνημείου από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας, σύμφωνα με την Μερόπη Χατζημιχάλη, μηχανικό – αρχιτέκτονα, η οποία πρόκειται να ολοκληρωθεί το 2015.

ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Παλαιά Μητρόπολη πρόκειται να αποκατασταθεί σε δυο χρόνια, το 2015 και ότι αποτελεί ένα σημαντικό μνημείο πολιτισμικής κληρονομιάς της πόλης μας σκεφθήκαμε να διατυπώσουμε τις δικές μας προτάσεις για την αξιοποίησή της μετά την ολοκλήρωση της αποκατάστασης.
Από την ανάλυση των συνολικά 19 προτάσεων βρήκαμε ότι οι περισσότερες από αυτές, δηλαδή 12 από τις 19, αφορούν στη διπλή χρήση της Παλαιάς Μητρόπολης: Να λειτουργήσει κυρίως ως μουσείο του εαυτού της, γιατί είναι ένα μεγάλο και σημαντικό μνημείο της ιστορίας μας, αλλά και ως εκκλησία στις μεγάλες γιορτές για να μην χάσει την αρχική της λειτουργία και χρήση.
Οι υπόλοιπες έξι προτάσεις αναφέρονται στη χρήση της Παλαιάς Μητρόπολης μόνο ως μουσείο, ενώ μία πρόταση σχετίζεται με τη χρήση του μνημείου μόνο ως εκκλησία.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Οι μαθητές/τριες παρουσίασαν την εργασία τους σε μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς στο σχολείο και σε εκδήλωση που διοργανώθηκε από τη Δ/νση Π.Ε. Ημαθίας με τίτλο «Εκατό χρόνια ελεύθερη Ημαθία».
Η παρουσίαση ήταν άψογη. Οι μαθητές/τριες παρουσίασαν με πολυτροπικό τρόπο τα ευρήματα της έρευνάς τους για την Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας και στο τέλος μοίρασαν στους παρευρισκόμενους το πολύπτυχο φυλλάδιο που είχαν ετοιμάσει.

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ – ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Από την ανάλυση των σημειώσεων που κρατήσαμε κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του προγράμματος διαπιστώσαμε μερικά θετικά και αρνητικά σημεία αναφορικά με τη σχεδίαση, την υλοποίηση και την παρουσίασή του.
Στα θετικά σημεία εντάσσονται: η ενεργητική συμμετοχή των παιδιών, η συνεργασία τόσο μεταξύ τους όσο και με τους εκπαιδευτικούς που τους/τις καθοδηγούσαν, ο ενθουσιασμός τους, το ενδιαφέρον που έδειξαν για να ανακαλύψουν περισσότερα για την ιστορία του μνημείου, η ανυπομονησία τους για τις διδακτικές επισκέψεις, η αποτελεσματικότητά τους στην επεξεργασία, τη σύνθεση των στοιχείων και την αξιοποίησή τους για την παραγωγή μαθησιακών προϊόντων όπως η δημιουργία του τρισδιάστατου μοντέλου της Παλαιάς Μητρόπολης σε χαρτόνι αλλά και σε ηλεκτρονική μορφή με το λογισμικό SketchUp, η δημιουργία των δικών τους κειμένων στο χαρτί και στη συνέχεια σε ηλεκτρονική μορφή με τη χρήση του λογισμικού Word.
Τα αρνητικά σημεία που διαπιστώσαμε σχετίζονται με:
Α) Τη δυσκολία μετακίνησης των μαθητών σε χώρους ιστορικής αναφοράς, όπως η Δημόσια Βιβλιοθήκη Βέροιας, η Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας.
Λόγω της μεγάλης απόστασης του σχολείου από αυτούς τους χώρους η μετακίνηση των παιδιών έγινε με τα πόδια με αποτέλεσμα να «χαθεί» πολύτιμος διδακτικός χρόνος για τη μετάβαση και επιστροφή των παιδιών από και προς αυτό. Επιπλέον, η μετακίνηση με τα πόδια κουράζει τα παιδιά και μπορεί να είναι αιτία ακύρωσης της επίσκεψης. Στη δικιά μας περίπτωση αυτό συνέβη τρεις φορές κατά τη διάρκεια εφαρμογής του προγράμματος, με αποτέλεσμα να μην εφαρμοστεί όπως ακριβώς σχεδιάστηκε στην αρχή.
Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε λεωφορείο. Λόγω του μεγάλου κόστους της μετακίνησης ανά μαθητή ?περίπου δυο Ευρώ- η λύση αυτή απορρίφθηκε γιατί θα επιβάρυνε οικονομικά τους μαθητές. Έτσι, περιορίσαμε τις επισκέψεις μας στις απολύτως απαραίτητες και δεν επισκεφθήκαμε τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βέροιας ούτε επαναλάβαμε την επίσκεψή μας στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Βέροιας, όπως είχαμε προγραμματίσει.
Υποστηρίζουμε ότι η χρηματοδότηση των Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων από τον αρμόδιο φορέα της Δ/νσης Ημαθίας, έστω για τις μετακινήσεις των παιδιών από σχολεία που βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από χώρους ιστορικής αναφοράς της πόλης ή εκτός αυτής, θα μπορούσε να συμβάλει στην αντιμετώπιση τέτοιων δυσκολιών, να παρέχει ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση και να βοηθήσει στην αποτελεσματική υλοποίηση των Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων.
Το δεύτερο σημείο σχετίζεται με το διδακτικό χρόνο που διατίθεται για το μάθημα της Ευέλικτης Ζώνης στην ΣΤ΄ Δημοτικού. Η μια ώρα της εβδομάδα δεν επαρκεί για την πραγματοποίηση των διδακτικών επισκέψεων. Υπολογίσαμε το χρόνο που χρειαστήκαμε για τη μετάβαση στο χώρο επίσκεψης και επιστροφής των μαθητών στο σχολείο με τα πόδια, και τον προσθέσαμε στο χρόνο που απαιτείται για να παρατηρήσουν, να αναζητήσουν, να καταγράψουν και να κατανοήσουν στοιχεία από την επιτόπια έρευνα σε μνημεία ή χώρους ιστορικής αναφοράς, αλλά και να τα επεξεργαστούν στη σχολική αίθουσα. Από τον υπολογισμό που κάναμε καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι απαιτούνται τουλάχιστον δυο με τρεις ώρες σε κάθε διδακτική επίσκεψη ή εργασία μέσα στη σχολική αίθουσα. Αυτό το εμπειρικό εύρημα μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι για το μάθημα της Ευέλικτης Ζώνης στις μεγάλες τάξεις (Ε & ΣΤ) θα έπρεπε να διατεθούν τουλάχιστον δυο με τρεις ώρες την εβδομάδα.
Κλείνοντας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους μαθητές και τις μαθήτριες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα και να τους/τις ευχηθούμε να συνεχίσουν με την ίδια όρεξη και τον ίδιο ενθουσιασμό την υλοποίηση Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων και στο Γυμνάσιο.

Συμμετείχαν κατά αλφαβητική σειρά οι μαθητές/τριες:
Γκούμας Ιωάννης
Ευαγγελοπούλου Μαρία
Καπράρα Κυριακή
Καρατόλιου Μαρία
Καραφιλάι Ορέστης
Λαζόπουλος Ελευθέριος
Λαναρά Αικατερίνη
Λεύκος Δημήτριος
Λυμούση Μαρία-Αννα
Λυμούσης Χρήστος
Μαυρίδου Ευθυμία
Μήτκας Δημήτριος
Μπαζτέκας Χρήστος
Παλτατζίδης Άνθιμος
Παπαδόπουλος Αχιλλέας
Προδρομίδου Ελένη
Σαντήκ Ογλού Σωκράτης
Σιακαβάρα Βασιλική
Τέτου Στυλιανή
Τζαλίλη Βασιλική
Χόργκος Ιωάν-Σεμπάστιαν

με την καθοδήγηση των εκπαιδευτικών

Γιώργου Μακαρατζή, Δ/ντής του σχολείου

Σπύρου Αλεξίου, καθηγητής Πληροφορικής.

Α. ΦΑΚΕΛΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Πολύπτυχο φυλλάδιο
Τρισδιάστατο μοντέλο της Παλαιάς Μητρόπολης σε χαρτόνι
Τρισδιάστατο μοντέλο  Παλαιάς Μητρόπολης  με το λογισμικό SketchUp

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΒΕΡΟΙΑΣ & ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ
1. Μαργιέ, Α.,  Ματσκάνη, Α. (2004). Οθωμανική αρχιτεκτονική της Βέροιας. Θεσσαλονίκη
2. Παπαζώτος, Θ. (1994). Η Βέροια και οι ναοί της, Αθήνα.
3. Χιονίδης, Γ (1998). Ο Μητροπολίτης της Βέροιας Αρσένιος. Πρώτος Δολοφονηθείς ιεράρχης από τους Τούρκους (Ομιλία). Βέροια
4. Χιονίδης, Γ. (1970).  Ιστορία της Βέροιας, τόμος Β΄. Θεσσαλονίκη
5. Χριστοδούλου, Α. (1960). Ιστορία της Βέροιας. Βέροια

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
1. Bossing, N, L. (1970). Die Projekt-Methode. In: GEISSLER,G. (Hg): Das Problem des Unterrichtsmethode in der paedagogischen Bewegung, Weinheim/Berlin.
2. Cooper H. (1995).The Teaching of History in Primary Schools, David Fulton Publishers, London.
3. Γερμανός Δ.. (1994).Υλικός χώρος, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά μοντέλα στο ελληνικό δημοτικό σχολείο, Εκπαιδευτικά (34-35)
4. Dymond D. (1988). Writing Local History. A Practical Guide , Phillmore, Sussex.
5. Hickey Μ Gail. (1999). Bringing History Home, Allyn and Bacon, London.
6. Frey Κ. (1986).Η Μέθοδος Project, Θεσσαλονίκη.
7. Hickey Μ. Gail. (1999). Bringing history home: local and family history projects for.grades K-6, Allyn & Bacon.
8. Klippert H. (1994). Projectwochen: Arbeitshilfen fuer Lehrer und Schulkollegien, Basel: Beltz.
9. Κυρκίνη Ν. (1999). Δραστηριότητες και συνθετικές εργασίες στο μάθημα της Ιστορίας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Σεμινάριο 21, Π.Ε.Φ, Αθήνα.
10. Λεοντσΐνης Γ., Ρεπούση Μ. (2000). Η Τοπική ιστορία ως πεδίο Σπουδής στο Πλαίσιο της Σχολικής Παιδείας, Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα.
11. Λεοντσίνης Γ. (1988). Διδακτική προσέγγιση ενότητας ιστορίας. Βασικές διδακτικές και μεθοδολογικές αρχές. σεμινάριο 9, Π.Ε.Φ, Αθήνα.
12. Nichol J. Dean J. (1997). History. Developing primary teaching skills., Rouledge, London.
13. Ρεπούση Μ. (2001). Ιστορία και διδακτική της Ιστορίας. Σημειώσεις μαθήματος και κείμενα, Α.Π.θ, Π.Τ.Δ.Ε, Θεσσαλονίκη.
14. Sebba J. (2000). Ιστορία για όλους, μεταίχμιο, Αθήνα.
15. Χρυσαφίδης Κ. (1998). Βιωματική- Επικοινωνιακή Διδασκαλία, Gutenberg, Αθήνα.

Υπεύθυνοι εκπαιδευτικοί: Γεώργιος Μακαρατζής, Σπύρος Αλεξίου

Σχολικό έτος: 2012-13

Διάρκεια: 32 διδακτικές ώρες

Αφήστε μια απάντηση